توروکی های باستان آذربایجان

یکی از اسناد تاریخی منهای داده های زبانشناسی تطبیقی که تاکنون در اثبات بومی بودن ترک های آذربایجان ارائه شده است، وجود نام «توروکی» در اسناد آشوری و اورارتویی از آغاز سده چهاردهم تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد است.

«یامپولسکی» بر اساس همین اسناد کوشیده است حضور طوایف ترک زبان آذربایجان را از سده چهاردهم قبل از میلاد به بعد در اطراف دریاچه اورمیه اثبات نماید (رک: رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران ۸۷۶). تاریخی که یامپولسکی ارائه کرده متکی بر گزارش جنگی «آداد ـ نیراری اول» پادشاه آشور در اواخر سده چهاردهم قبل از میلاد می باشد.

زبان باستان آذربایجان:ترکی قبچاق و اغوز و قبایل توروککی و ایشغوز

زبان ترکی آذربایجانی امروزی جز شاخه اوغوزی ترکی(ترکی غربی) دسته بندی می شود. در این شاخه ی زبان ترکی، لجهه های دیگر ترکی مثل ترکی آناتولی(استانبولی) ، ترکی گاگاووزی(ترکی رومانیایی) و ... وجود دارند.

با این حال در بررسی زبان ترکی آذربایجانی به عبارات و لغاتی برمی خوریم که به ترکی قبچاقی تعلق دارند و حتی این لغات در دیگر لهجه های اوغوزی وجود ندارد؛ حتی بیشتر این لغات در آذربایجان ایران کاربرد دارند و در زبان ترکی آذربایجانی رایج در جمهوری آذربایجان نیز موجود نیستند.

اولین اشعار دیوانی ترک

شیخ عزالدین حسن اوغلو اسفراینی (دوغوم ؟ - اؤلوم ١٢٦٠)

شاعر و متصوف بزرگ ترک، "شیخ عزالدین اسفراینی خراسانی" متخلص به "حسن اوغلو" در تذکره های قدیمی و نیز تاریخ ادبیات ترکی از موقعیتی استثنایی برخوردار است. او به عنوان پیشگام و یکی از مهمترین شعرایی که به زبان ترکی آزربایجانی سروده اند پذیرفته شده است.

تاریخ ادبیات ترکی دیوانی در خراسان، ایران، آزربایجان و ترکیه همه با اشعار شعرای ترک خراسان شروع میشود. اولین شعرای ترکی گوی ادبیات دیوانی در آزربایجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دخانی هر دو از ترکهای خراسان میباشند. موقعیت این دو در ادبیات ترکی بسان موقعیت حنظله بادغیسی و ابوشکور بلخی نخستین شاعران دری-فارسی سرا (از افغانستان امروزی) است.