اولین اشعار دیوانی ترک
چهارشنبه, ۳ آبان ۱۳۹۶، ۰۲:۰۰ ب.ظ
شیخ عزالدین حسن اوغلو اسفراینی (دوغوم ؟ - اؤلوم ١٢٦٠)
شاعر و متصوف بزرگ ترک، "شیخ عزالدین اسفراینی خراسانی" متخلص به "حسن اوغلو" در تذکره های قدیمی و نیز تاریخ ادبیات ترکی از موقعیتی استثنایی برخوردار است. او به عنوان پیشگام و یکی از مهمترین شعرایی که به زبان ترکی آزربایجانی سروده اند پذیرفته شده است.
تاریخ ادبیات ترکی دیوانی در خراسان، ایران، آزربایجان و ترکیه همه با اشعار شعرای ترک خراسان شروع میشود. اولین شعرای ترکی گوی ادبیات دیوانی در آزربایجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دخانی هر دو از ترکهای خراسان میباشند. موقعیت این دو در ادبیات ترکی بسان موقعیت حنظله بادغیسی و ابوشکور بلخی نخستین شاعران دری-فارسی سرا (از افغانستان امروزی) است.
حسن اوغلو اسفراینی، متولد شهر ترک نشین اسفراین در خراسان در قرن ١٣ میلادی (اواخر قرن ٧ هجری) بوده و از ترکان خراسان است. این صوفی حروفی که شرح حال او در تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی آمده، به سال ١٢٦٠ میلادی فوت نموده است. (بانی دین - مذهب آزربایجانی حروفی، "فضل الله نعیمی تبریزی" است). حسن اوغلو در عالم طریقت مرید "شیخ جمال الدین ذاکر" حروفی بود. این خود نشان میدهد که محتملا او در سالهای پایانی قرن ١٢ میلادی بدنیا آمده است.
حسن اوغلو دارای دیوان شعری به زبانهای ترکی و فارسی بوده که به روزگار ما نرسیده است. امروزه از سروده های وی تنها سه غزل ترکی و یک شعر فارسی در دست است. از اینها دو غزل، توسط تذکره نویسهای قپچاقی حفظ شده است. برخی قطعات ترکی در "تذکره عاشق چلبی" نیز به وی نسبت داده شده اند. وی در اشعار ترکی خویش مخلص "حسن اوغلو" و در اشعار فارسی "پور حسن" را بکار برده است. از آنجاییکه زبان شعری وی روان، با صلابت و متکامل است گمان نمیرود که این سروده ها نخستین نمونه و تجربه های شعری در زبان ترکی باشند. با اینهمه به سبب آنکه فعلا آثار قدیمیتری به زبان ادبی ترکی آزربایجان در دست نیست، سروده های حسن اوغلو به عنوان نخستین نمونه های زبان ادبی و نظم ترکی آزربایجان و خود وی نیز به عنوان نخستین شاعری که به این زبان شعر سروده است پذیرفته میشود.
اشعار حسن اوغلو در خاورمیانه حتی شمال آفریقا شناخته شده و بسیار رایج بوده است. غزلهای او در مدت کمی در بین ترکان آزربایجان، آناتولی و مصر محبوبیت یافته و شعرایی مانند "سیف سرایی" شاعر قپچاقی دربار دولت ترکی مملوک مصر در قرن ١٤ میلادی و "احمد داعی" در قرن ١٥ میلادی در آناتولی بر آنها نظیره نوشته اند.
-----------------------------------
بیرینجی غزه‌ل- Birinci qəzəl
غزل اول
عجه‌ب! بیلسه‌م منی شئیدا قیلان کیم؟Əcəb bilsəm məni şeydâ qılan kim
منه بو عئشق اودون پئیدا قیلان کیم؟Mənə bu eşq odun peydâ qılan kim
عجه‌بله‌ره‌م، عجه‌ب قالدیم ایلاهی!Əcəblərəm əcəb qaldım ilâhi
ایمان اهلین دؤنوب، ترسا قیلان کیم؟İman əhlin dönüp tərsâ qılan kim
قامیشدان شککه‌ر-و داشدان جه‌واهیر،Qamışdan şəkkər-o daşdan cəvâhir
آغاجدان دانه‌یی خورما قیلان کیم؟Ağacdan dânə-yi xurma qılan kim
تنیم یئتمیش ایکی دورلو داماردیر،Tənim yetmiş iki dürlü damardır
کیمین ایرماق، کیمین دریا قیلان کیم؟Kimin ırmaq kimin dəryâ qılan kim
قو بو تدبیری! گل تقدیر ائیله!Qo bu tədbiri gəl təqdir eylə
بوگونکو وعده‌نی فردا قیلان کیم؟Bugünkü və’dəni fərdâ qılan kim
بو نعطین فرشینی، هرده‌م بو فرراش،Bu nə’tin fərşini hərdəm bu fərraş
بو عرشین رنگینی مینا قیلان کیم؟Bu ərşin rəngini minâ qılan kim
حسه‌ن اوغلو، بو بیر قطره مئنیده‌ن،Həsənoğlu bu bir qətrə menidən
اونون خوب صوره‌تین زیبا قیلان کیم؟Onun xub surətin zibâ qılan kim
-------------------------------------
ایکینجی غزه‌ل- İkinci qəzəl
غزل دوم:
آپاردی کؤنلومو بیر خوش قمه‌ر اوز، جانفه‌زا دیلبه‌ر،Apardı könlümü bir xoş qəmər üz, canfəzâ dilbər
نه دیلبه‌ر!؟ دیلبه‌ر-ی شاهید، نه شاهید!؟ شاهید-ی سروه‌ر.Nə dilbər, dilbər-i şâhid nə şâhid şâhid-i sərvər
من اؤلسه‌م، سن بوت-ی شنگول، صوراحی ائیله‌مه قولقول!Mən ölsəm sən bot-i şəngül surah-i eyləmə qulqul
نه قولقول!؟ قولقول-ی باده، نه باده!؟ باده-یی احمه‌ر.Nə qulqul, qulqul-i bâdə, nə bâdə bâdə-yi əhmər
باشیمدان گئچمه‌دی هرگیز، سنینله ایچدیییم باده،Başımdan geçmədi hərgiz səninlə içdiyim bâdə
نه باده!؟ باده-یی مستی، نه مستی!؟ مستی-یی ساغه‌ر.Nə bâdə bâdə-yi məsti nə məsti məstiyi sâğər
شها! شیرین سؤزون قیلیر، میصیر´ده هر زامان کاسید،Şəha şirin sözün qılır Misirdə hər zaman kâsid
نه کاسید!؟ کاسید-ی قییمه‌ت، نه قییمه‌ت!؟ قییمه‌ت-ی شککه‌ر.Nə kâsid kâsid-i qiymət, nə qiymət qiymət-i şəkkər
توتوشمه‌یینجه در آته‌ش، بلیرمه‌ز خیصله‌ت-ی عنبه‌ر،Tütüşməyincə dər atəş bəlirməz xislət-i ənbər
نه عنبه‌ر!؟ عنبه‌ر-ی سوزیش، نه سوزیش!؟ سوزیش-ی میجمه‌ر.Nə ənbər, ənbər-i suziş nə suziş suziş-i micmər
ازه‌لده جانیم ایچینده، یازیلدی صوره‌ت-ی معنی،Əzəldə cânım içində yazıldı surət-i mə’ni
نه معنی!؟ معنی-یی صوره‌ت، نه صوره‌ت!؟ صوره‌ت-ی دفته‌ر.Nə mə’ni mə’ni-yi surət nə surət surət-i dəftər
حسه‌ن اوغلو سنه گرچی، دوعاچیدیر، ولی صادیق،Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır vəli sâdiq
نه صادیق!؟ صایدق-ی بنده، نه بنده!؟ بنده-یی چاکه‌ر.Nə sâdiq sâdiq-i bəndə nə bəndə bəndə-yi çâkər
----------------------------------
اوچونجو غزه‌ل- Üçüncü qəzəl
غزل سوم
نئجهسین؟ گل ائی اوزو آغیم منیم!Necəsin gəl ey üzü âğım mənim
سن اریتدین اودلارا یاغیم منیم.Sən əritdin odlara yâğım mənim
آند ایچه‌ره‌م، سنده‌ن آرتیق سئومه‌یه‌م،And içərəm səndən artıq sevməyəm
سنین ایله خوش گئچه‌ر چاغیم منیم.Sənin ilə xoş geçər çâğım mənim
حوسن ایچینده سنه مانه‌ند اولمایا،Hüs içində sənə mânənd olmaya
اصلی اوجا، کؤنلو آلچاغیم منیم.Əsli uca könlü alçâğım mənim
آل الیمی اره‌ییم مقصودوماAl əlimi ərəyim məqsuduma
قویما اوره‌کده یانا داغیم منیم.Qoyma ürəkdə yana dâğım mənim
سن رقیبه سیررینی فاش ائیله‌دین،Sən rəqibə sirrini fâş eylədin
اونون ایله اولدو شیلتاغیم منیم.Onun ilə oldu şıltâğım mənim
قیشلادیم قاپیندا ایتله‌رین ایلهQışladım qapında itlərin ilə
اولدو کویون ایشده یایلاغیم منیم.Oldu kuyun iştə yaylâğım mənim
من اؤلوجه‌ک یولونا گؤمون منی،Mən ölücək yoluna gömün məni
باخا دورسون یارا تورپاغیم منیم.Baxa dursun yara torpâğım məni
تورپاغیمدان بیته حسره‌تله آغاجTorpağımdan bitə həsrətlə ağac
قیلا زاری جومله یارپاغیم منیم.Qıla zâri cümlə yarpâğım mənim
بو حسه‌ن اوغلو سنین بنده‌ن دورور،Bu Həsənoğlu sənin bəndən durur
اونو رد ائتمه! ائی اوزو آغیم منیم.Onu rədd etmə ey üzü âğım mənim
